Veilig gebruik van producten
Aan het gebruik van producten (apparaten, machines of installaties) kunnen risico’s kleven. In de eerste instantie dienen de risico’s zoveel mogelijk te worden voorkomen door een veilig ontwerp van het product. Is dit niet mogelijk, dan kunnen beschermingsmaatregelen worden getroffen. Als ook dit niet alle risico’s wegneemt, kunnen de restrisico’s in de handleiding worden beschreven. Door het uitvoeren van een gestructureerde risicobeoordeling worden alle gevaren die bij het omgaan met een bepaald product komen kijken in kaart gebracht en op risico beoordeeld, om vervolgens tot risicoreductie over te kunnen gaan.
Doel van een risicobeoordeling
Europese richtlijnen, zoals de machinerichtlijn en speelgoedrichtlijn, schrijven voor dat producten veilig moeten zijn. De machinerichtlijn eist zelfs dat de fabrikant van een machine (of diens gevolmachtigde) garandeert dat een risicobeoordeling wordt uitgevoerd. Hoewel niet verplicht is het uitvoeren van een risicobeoordeling, een gevarenanalyse of het stellen van What If..? vragen voor alle producten een essentiële procedure om een veilig gebruik te stimuleren en aansprakelijkheid te verminderen. De EN-ISO 12100 beschrijft de procedure van een risicobeoordeling. Volgens deze norm zijn maatregelen voor risicoreductie drieledig:
- Veilig ontwerp
- Treffen van voorzorgsmaatregelen
- Geven van instructies/ informeren over de nog aanwezige risico’s
Een goed uitgevoerde risicobeoordeling zorgt voor een kwalitatief beter product, een veiliger product, mogelijk een lagere kostprijs (omdat de meest efficiënte en effectieve maatregelen kunnen worden genomen) en minder financiële risico’s. Het risico dat het product uit de handel wordt genomen, dure aanpassingen moeten worden doorgevoerd, een goede reputatie wordt aangetast, schadeclaims moeten worden betaald of dat een juridische procedure moet worden gevoerd, wordt gereduceerd.
Gevaren beschreven in normen
Richtlijnen zoals de machinerichtlijn eisen dat producten veilig moeten zijn, maar geven niet in detail aan hoe die veiligheid verwezenlijkt kan worden. Normen doen dat wel. Geharmoniseerde Europese normen geven nadere invulling aan de in de richtlijnen gestelde essentiële eisen. Normen zijn in deze betekenis. De geharmoniseerde Europese normen in het kader van de Machinerichtlijn zijn onderverdeeld in type A, B en C normen. Type A-normenzijn fundamentele veiligheidsnormen.Type B-normen behandelen een specifiek veiligheidsaspect en zijn van toepassing op machines waarbij het behandelde veiligheidsmiddel of veiligheidsaspect van toepassing is. Type C-normen tot slot behandelen specifieke categorieën machines en zijn ingedeeld in een aantal hoofdgroepen, zoals handgereedschap, elektrisch gereedschap, hijsmachines, pompen en compressoren. Informatie over geharmoniseerde Europese normen is te vinden op internet. In hoofdstuk 4 van een type C-norm staat een lijst met gevaren. Hoofdstuk 7 beschrijft wat in de gebruikershandleiding dient te worden vermeld, naast de gebruikelijke zaken zoals uitleg over de functie en werking van de machine.
De C-norm van een elektrische heggenschaar bevat bijvoorbeeld een lijst met gevaren die een bepaalde volgorde hebben, te beginnen met mechanische gevaren, gevolgd door elektrische gevaren, thermische gevaren, enzovoort. Uit de tabel is die in de norm te vinden is, is op te maken dat bijvoorbeeld het gevaar voor snijden (1.2) een relevant gevaar is en dat maatregelen in de paragrafen 5.2.2, 5.2.3, 5.2.5 en 6.1 aan de orde komen. Om het risico op snijden te verminderen kan in het ontwerp zelf het risico worden verkleind, bijvoorbeeld door een tweehandenbediening, of kunnen gevaarlijke delen worden afgeschermd voor de gebruiker. In de gebruikshandleiding wordt het bedoelde gebruik toegelicht. De norm voor heggenscharen (EN ISO 10517) zegt het volgende:
Each hedge trimmer shall be provided with an instruction book written in one of the official languages of the country of sale giving detailed instructions on the operation of all controls, servicing and maintenance. The instructions shall provide the following instructions.
- THIS HEDGE TRIMMER CAN CAUSE SERIOUS INJURIES. Read the instructions carefully for the correct handling, preparation, maintenance, starting and stopping of the hedge trimmer. Become familiar with all controls and the proper use of the hedge trimmer.
- Never allow children to use the hedge trimmer.
- Beware of overhead power lines.
Vanuit het perspectief van de ontwerper (of fabrikant) is het aan te raden om te controleren of de gevaren die in de betreffende C-norm zijn aangeduid ook aanwezig zijn bij zijn product. Niet alle beschreven gevaren hoeven namelijk bij ieder product aanwezig te zijn. Van de andere kant betekent het ook niet automatisch dat als een gevaar/risico niet in de norm is beschreven, dat het niet bestaat of niet relevant is.
Het proces van een risicobeoordeling
De risicobeoordeling (zoals ook in de norm EN-ISO 12100 wordt beschreven) bestaat uit een aantal logische stappen om op een systematische manier de beoordeling van de gevaren en risico’s van een product mogelijk te maken. Het gaat hierbij om antwoord te vinden op de volgende vragen:
- Wat zijn de gevaren die samenhangen met het product en wat is het risico in relatie tot deze gevaren (risicoanalyse)?
- Is het product veilig, dat wil zeggen, zijn de risico’s acceptabel (risico-evaluatie)?
Voor de beantwoording van deze vragen wordt het proces van risicobeoordeling in een aantal logische stappen onderverdeeld:
- Identificatie van gevaren en gevaarfenomenen
- Inschatting van risico’s
- Risico-evaluatie
- Risicoreductie
De belangrijkste stap in dit proces is de gevarenidentificatie. De norm spreekt over de volgende mogelijke gevaren: mechanische gevaren, electrische gevaren, thermische gevaren, gevaren veroorzaakt door lawaai, gevaren veroorzaakt door straling, gevaren veroorzaakt door materialen en stoffen, gevaren ten gevolge van het niet toepassen van ergonomische beginselen, gevaren verbonden aan de omgeving waarin de machine wordt gebruikt en combinatie van gevaren. De risico’s van de gevaren kunnen worden bepaald met bijvoorbeeld een risicograaf, zoals beschreven in de Praktijkgids Risicobeoordeling. Als vervolgens uit de risico-evaluatie blijkt dat risico’s niet acceptabel zijn, dan dient risicoreductie plaats te vinden. Tijdens de ontwerpfase van een product moeten al een risicobeoordeling en risicoreductie uitgevoerd worden. Hierbij is het belangrijk dat de grenzen van de machine worden vastgesteld, zoals de gebruiksgrenzen (wat is het correcte gebruik , voorzienbaar niet-opzettelijke gebruik, verkeerd gebruik?), ruimtelijke grenzen (wat zijn de uiterste standen, geometrische eisen, ergonomische eisen?) en tijdsgrenzen (wat is de verwachte gebruiksduur, wat zijn de slijtagegevoelige delen?). Een risicobeoordeling is een iteratief proces. Als niet alle risico’s en gevaren door het ontwerp kunnen worden uitgesloten, kan risicoreductie plaats vinden door de gebruiker in instructies op mogelijke gevaren te wijzen.
Informeren over de nog aanwezige risico’s
In de praktijk zal, als het ontwerp eenmaal is vastgesteld, de neiging bestaan de restrisico’s met behulp van een handleiding op te lossen. De instructies worden dan voorzien met vele waarschuwingen en opmerkingen hoe het product moet worden gebruikt. Een handleiding mag echter geen middel zijn om risico’s te beschrijven die in het ontwerp opgelost hadden kunnen worden! Slechts de risico’s die overblijven na veilig ontwerpen dienen in de instructies te worden beschreven.
De handelingen die moeten worden uitgevoerd om het product veilig te kunnen gebruiken, dienen puntsgewijs en in de juiste volgorde te worden opgeschreven. In veel gevallen dienen is het raadzaam ook het gevolg en de status van de handeling te beschrijven:
- Beschrijf hoe de handeling dient te worden uitgevoerd.
- Beschrijf het resultaat of gevolg.
- Beschrijf de status en hoe die dient te worden gecontroleerd.
Gebruik de gebiedende wijs in instructies en voeg signaalwoorden toe. Geef op tijd de juiste waarschuwing of aanwijzing in de procedurebeschrijving. Bestaande of geformuleerde procedures zijn te analyseren door de handelingen, het resultaat en de status van iedere stap te evalueren. Hierbij dient de technisch schrijver zich af te vragen hoe de gebruiker, na het uitoeren van de handeling, gewaarschuwd kan worden voor het resultaat en de status van wat de handeling teweeg brengt.
Naast instructies in de vorm van een handleiding kan de gebruiker gewaarschuwd worden door middel van opschriften op de machine of het product zelf. Deze opschriften zijn onder te verdelen in twee categorieën:
- bedieningsvoorschriften voor het ‘normale gebruik’ van de machine, bijvoorbeeld de tekens bij de aan-/uitknop I en O;
- waarschuwingsborden die het veilig gebruik van de machine in de hand werken.
Indien opschriften worden gebruikt worden gebruikt, dienen deze niet alleen op de machine maar ook in de handleiding te zijn aangegeven. Voor specifiekere doeleinden worden deze symbolen bovendien van een waarschuwingstekst voorzien. Voor de aanvullende tekstuele informatie geldt hetzelfde als voor het beschrijven van de procedure of instructie:
- Geef de aard van het gevaar aan.
- Geef het mogelijk letsel aan (indien relevant).
- Geef aan hoe dit letsel kan worden vermeden (indien relevant).